«Қазақ әдебиеті» газетіндегі тақырыптар

Тәуелсіздіктің алғашқы жылда­рын­­да-ақ рухани мәселелер кеңінен кө­те­рі­ле бас­тады. Қазақ тілі, оның тарихы, қай­­та жаңғыруы, мемлекет құрушы ха­лық­тың «Мен қазақпын» деген сана-се­зімі­нің кө­терілуі сынды ұлттық құнды­лық­тар бір­ден алға қарай шықты. Тәуел­сіздігіміздің ны­шанын тарих қой­науында кетіп, есімі елге белгісіз болып қал­ған батырларымыздың халық ара­сын­да қайта жаңғырып, олар­дың құр­метіне тұрғызылған жүздеген ес­керт­кіштерден байқасақ болады. Тіпті, сол кездері халық: «Ойбай-ау, батырларымыз көбейіп кетті ғой», – деп әзілге са­ла бастады. Жер-су аттарының қайта қал­пына келіп, қазақшалану үрдісінің жүр­генін тағы атамасқа болмайды. Бұ­лар­дың бәрі – халықтың өзін-өзі тү­гел­дей бастауының бүтін бір көрінісі еді. Тәуел­сіздік алғанымызға жиырма жыл толса да, бұл құндылықтар әлі де өзекті.

Тәуел­сіз­дік алған мемлекеттердің негізгі құн­дылығы – деколонизация. Яғни, бо­дан­дық, құлдық санадан арылып, ұлт­тық, мемлекетшілдік сана-сезімді қа­лып­тас­тыру. Көрші мемлекеттер бұдан тез өтіп кетсе, өкініштісі, бұл үрдіс біздің мем­ле­кет­те әртүрлі себептермен әлі күнге дейін жүргізіліп жатыр. Сірә, Ресейге жақын, көр­шілес жатқандықтан, ұзақ жылдар бойы осы елге тәуелді бол­ғандығымыздан, елімізде орыс хал­қының санының көп­тігінен шығар, қазір де тіл, ақпарат, демография жағынан тәуел­ділігіміз байқалады.

Айталық, Бал­тық жағалауы елдері, Кавказда орна­лас­қан бұрынғы посткеңестік елдер бұл үр­дісті жылдам өткерді. Біз болсақ, әлі осы құндылықтардың төңірегінде жүрміз. Сөйтіп, қазақ тілді қауым өзінше біржақты, орыстілді қа­зақтар өзінше біржақты дамып ке­леді. Бірліктің тұрақты құндылықтардың бірі екенін ұмытпайық. Кеше ұлтаралық бір­лік туралы айтып жүрдік. Бүгін ұлта­ралық емес, өз қазақтарымыздың ара­сындағы бірлікті ойлау қажет сияқты. Ха­лық тілге, дінге бөліне бастады. Мынау бүгінгі лан­кестік сипаттағы жағ­дай­лар қазақ қоға­мын алаңдатуы тиіс. Әсі­ресе, қазақ зия­лы қауымын. Өйткені, біз бұл әрекеттердің шын мәніндегі се­бептерін анықтай алмай отырмыз. 1986 жыл­ғы желтоқсан оқиғасынан кейін «Жел­тоқсан» оқиғасына қорытынды жасап, бұдан былай құқық қорғаушы мекеменің қарапайым халыққа қол көтермеуін, ха­лық пен полиция қызметкерлері ара­сын­дағы қарым-қатынасты жақсарту үшін арнайы насихаттық жұмыстар жүргізіл­ген-ді. Мұның бәрі тәуелсіздігі­міз­дің алғашқы жылдарында көтерілген құндылықтардың әлі де өз өзектілігін жоғалтпағанын көрсетсе керек.

«Қазақ әдебиеті» газеті ұзамай-ақ жа­зу­шы-публицист Бексұлтан Нұржекеев жария­лылық рухына сәйкес тарихшыларымыз бен әдебиетшілеріміз атқарар биік міндеттер төңірегінде пікір өрбіткен ой-толғамдарын ортаға салды [26]. Жазушы-публицист дегеннен «Республика­лық баспасөздің жай-күйіне қарағанда, біз әлі кешегімізге де, бүгінгімізге де ашық баға беруден тайсақтап, жариялылыққа әлі бел шешіп батыл кірісе алмай келеміз», – деп, батыл үн көтере келе, қалың жұртшылыққа бұрын бей­мәлім болып келген бірқатар жай­лардың ше­тін шығарады. Алдымен академик-жазушы Сәбит Мұқановтың «Біздің Тұрар» атты мақа­ласындағы жайларға тоқталады. Осындай соны серпілістен кейін ұза­май-ақ тағы бір танымал публицист-жазу­шы Смағұл Елубаев отыз екінші жылы қа­зақ басынан өткен алапат қырғынға ден қойып, Ф.И.Голощекиннің қолдан жасаған ашты­ғының кесапатын терең ашып көрсетеді.

Кезінде кеңестер одағын ғана емес, күллі әлемді дүр сілкінткен, қылышынан қан тамған Мәскеу тоталитарлық жүйе алпауыттарының кесапатымен ғасырдың ағысы сынға түскен 1986 жылғы қасіретті Желтоқсан оқиғасы да бағасын ала алмай жатты. Ұлт намысын алаулатқан бұл тарихи оқиға жөнінде алғаш­қы жылдары одақтық, республикалық басылымдарда түрлі көзқарастар білдірілген жарияланымдар басылып жатты. Осындай бей-берекеттік белең алған тұста халықтың адал ұлы, КСРО Жоғарғы Кеңесінің мүшесі, КСРО халық депутаты Мұхтар Шаханов орта­лық­тың адам төзгісіз әділетсіздігін айтып, жалындата көтерумен болды [27].

Ақын-азамат КСРО халық депуттарының бірінші съезінің мінберінен Алматыдағы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына байланысты берілген бағаны қайта қарау туралы Мәлімдеме жасады. Осы Мәлімдеме 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына байланысты Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі­нің Арнаулы комиссиясын тезірек құ­руға себеп болды. Сондай-ақ осы тұста Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты Михаил Есенәлиевтің тарихқа айнала бастаған Жел­тоқсан дүрбелеңі туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Прездиумына депутаттық қозғау салуы да қолға алынған іске үлкен ықпал тигізгені анық еді. Осы жайлар жөнінде аталмыш Арнаулы комиссияның төрағасы, ақын Қ.Мырзалиев ашық айтып, комиссияның жан-жақты жүргізіп отырған жұмыстарына қалың бұқараны хабардар етеді [28].

Ұлт мүддесі жолында еңселерін тіп-тік ұстап, азаматтық танытқан халықтың адал ұлда­рының, зиялы қауымның арқасында әді­лет салтанат құрып, Желтоқсан оқиғасына лайықты баға берілді. Ұлт намысы үшін бастарын қауіп-қатерге байлап, тоталитарлық биліктің қанды шеңгелінде болған қазақтың талай-талай ұл-қыздары ақталды. Желтоқсан тақырыбын «Қазақ әдебиеті» тұрақты көтеріп, халықтың көзін шындыққа жеткізді.

Қайта құру және халықты демократия­ландыру, ұлттық сана-сезімнің өсуі жағдайын­да ғана қазақ журналистері мен жазушылары «Қазақ әдебиеті» газетіндегі жарияланымдары арқылы ұзақ жылдар бойы ұлт зиялыларының адымын аштырмай, қуғын-сүргінге ұшыратуға басты себепші болып келген қазақ әдебиеті ұлтшылдықпен айыпталып, қаламгерлердің төбесінде «саяси соқырлықтың» найзағайын жарқылдатқан қаны сорғалаған партиялық құжаттардың күшін жоюға батыл қадам жасады.

Республика тәуелсіздігінің табалдыры­ғында тұрған тоқсаныншы жылдың ба­сында қоғам өмірі дүрбелеңге тола болды. Әміршілдік-әкімшілдік жүйенің бү­кіл тыныс-тіршілігін, бағыт-бағдарын өз уысында ұстап, өзі белгілеп отырған партия ел алдындағы абырой-беделінен біржолата айырылып тынған еді. Осындай аса күрделі кезеңде «Қазақ әдебиеті» газеті партияның кадр саясаты, оның халық алдындағы беделі, коммунистер мен партия қайраткерлерінің ой-мақсаты тұрғысындағы сан алуан сауалдарға нақты жауап іздеумен болды.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары қазақ қоғамы бұрын-соңды болмаған күрделі жағдайды бастан кешірді. Ұзақ жыл адамзат көшінен көз жазып, азаттық, еркіндік дегеннің, иелік, қожалық дегеннің не екенін ұмыта бастаған ұрпақ ойламаған жерден империяның казармалық бұғауынан босап, бостандық әлеміне шыққанда, қайда бет аларын білмей абыржып қалғаны анық.
Осындай қиын кезеңде Президент Н.Назарбаевтың жарық көрген «Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде» деп аталатын тұғырнамасы сол олқылықтың орнын толтыратын, өтпелі кезеңді жан-жақты сипаттаған, болашаққа бағыт-бағдар сілтейтін аса маңызды еңбек болды [31]. Осы тұғырнама тұрғысында жазушы-публицист Қабдеш Жұмаділов тереңнен ой толғап, көкейде жүрген кейбір өзекті мәселелерді ортаға салды [32].
Сол тұстағы Қазақстан туралы ой-тұжы­рымдарды саралай келгенде, оларды негізінен екі топқа жіктеуге болар еді. Бірінші топ – Тәуелсіз қазақ елінің келешегіне, кең байтақ қазақ жерінің байлығы мен халқы­мыздың бойындағы потенциялық қуат­қа шексіз сенетіндер. Ал, екінші топ, кері­сінше, Қазақстанды, жеке Қазақстан емес, кеңестік империяның бұғауын үзген Орта Азиядағы басқа мемлекеттерді де өз алдына дербес дамуға күш-қуаты жетпейтін, бола­шағы бұлыңғыр, дәрменсіз халық деп баға­лайтындар. Екіжүзділік, сатқындық танытып жүрген ондайларға батыл тойтарыс беріп, мәселенің мәнін қарапайым халыққа кеңінен түсіндіру тәуелсіздік талабы болатын. Бұл өзекті де күрделі міндетті еліне, жеріне, жан-жүрегімен берілген қазақ публицистері ғана атқаруға тиіс еді.
Бұл орайда публицист-әдебиетші, академик Рахманқұл Бердібайдың «Көзқамандар кімдер?» атты мақаласына [33] назар аударған жөн. «Тәуелсіз қазақ елінің көзқамандары кімдер?» деген сауалға «Бұ­ларға Тәуелсіздік деген қасиетті сөздің киелі мағынасы түсініксіз. Қарны тоқ болса, барлық мұраты орындалғандай көрінеді, азаттық, теңдік деген сөздерді көңіл үшін айта салатын нәрсе деп біледі» деген жауап айтады.

Қазақ публицистерінің маңызды міндет­терінің бірі өз арамызда жүрген, ұлт мұратын қиып жіберетін, елге опасыздығына ұялмай, қай­та өздерін озық өркениет жаршылары деп қарайтын осындай көзқамандармен аяу­сыз күрес жүргізу болып табылады.

Ұлт алдындағы бұл асқақ парызды «Қазақ әдебиеті» газеті орындап келеді. Елді елең еткізіп, терең ойларға жете­леген сондай материалдардың бірі «Көз­қамандар мәңгүрттерден де қауіпті» деп аталады [34]. Публицист Қуанбек Жұмаханұлы Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы Заңның негізінде қазақ тілін қолдану аясын ұлғайту жөніндегі өзекті мәселелерді негізге ала отырып, қазіргі ел жағдайында ықпалды орындарда отырған кейбір қазақпын деген азаматтардың өз тілін, салт-санасын мансұқ етуден тайынбайтындықтарын нақтылы дә­лел­дермен әшкерелейді.

Қорытындылай келе, «Қазақ әдебиеті» газеті 80 жылдық тарихында әдебиет, мәдениет, өнер саласының өзекті мәселелерін назардан тыс қалдырған емес. Әсіресе, ұлттық рух, ақын мен жазушының ұлтына деген сүйіспеншілігі, тәуелсіздікке жеткізген құндылықтар, тіл, дін, бірлік мәселесін ұдайы көтеріп отырғандығының куәсі болдық.

XX ғасырдың соңында тәуелсіз қоғам, әсіресе, еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жағдай, идеологиялық хал-ахуал дағдарысы, ұлттық сана-сезімдегі селкеулік қазақ пуб­лицистерінен қалам қарымын талап етті. Мұны терең түсінген, ұлт мүддесі жолында ештеңеден де тайынбайтын «Қазақ әдебиеті» газеті ел Тәуелсіздігінің алғашқы қадамдарынан бас­тап, өзінің ежелгі биігінде келе жатқанын айту керек. Сонымен бірге осыны терең түсінген ұлт мүддесін бәрінен биік қоятын танымал публицистер, ғалымдар «Қазақ әдебиеті» газеті арқылы жар салып жатты. Мысалы, «Ұлт мүддесінен ұлық ештеңе жоқ! Қазақстан Парламентінің назарына. Публицист-қаламгер Адам Мекебай, Әмірхан Меңдеке және Мейірхан Ақдәулетұлының ұсыныстары» (Қазақ әдебиеті. – 1999. – 25 маусым), профессор Ғарифолла Есім «Дертті қоғам диагнозын далбасалап қоймау керек» (Қазақ әдебиеті. – 1999. – 2 көкек), Манаш Қозыбаевтың «Ұлт намысы үшін» (Қазақ әдебиеті. – 2000. – 3 наурыз), Аманхан Әлімнің «Ұлтымыз интелигенциядан не күтеді?» (Қазақ әдебиеті. – 2000. – 18 тамыз), Аманхан Әлімнің «Патриотизм және мещандық» (Қазақ әдебиеті. – 2000. – 29 қыркүйек) т.б.

Ұлт мүддесінен сомдалған «Қазақ әдебиеті» газеті өз тарихында талай-талай қиын-қыстау кезеңдерді өткізіп, өзінің ежелгі биігінде келе жатқанын сүйіспеншілікпен айтуымыз керек. Тәуелсіз мемлекетіміздің іргесі бекемдене түсуі жолында өз ұстанымы мен өзіндік үнін айқын танытып келе жатқан «Қазақ әдебиеті» газеті қазақ публицистерінің ұстаханасына айналды.