Синонимдердің стильдік және қолданыстық реңкі

қатынастың анағұрлым жинақталған, әлеуметтік мәнге ие болған ондай
салаларына ғылыми, көркем, публицистикалық, ресми және тұрмыстық
салалар жатады. Функционалды стильдер осы салаларға сәйкес
ажыратылады.
Әдеби тілдің стилистикалық жүйесі өте күрделі және біркелкі сипатқа
ие емес, көп қырлы. Л.В.Щербаның пікірінше, оған (стилистикалық жүйеге)
әлеуметтік және жергілікті диалектілердің сипаттамалары, жазба тілдің
әртүрлі формалары (мыс, көркем әдебиеттілінің, ресми тілдің формасы,
ғылыми стиль т.б.) кіреді. Қоғам «жіліктенген» сайын, ол «қоғамның әдеби
тілінің стилистикалық құрылымы да күрделене түседі». Әрбір ерекшеліктің
өмірге келуі қарым-қатынастың міндетінен туындайтын жұмсалымдық
сәйкестілік болғанда ғана жүзеге асады. Стилистикалық құрылымда,
Л.В.Щербаның пікірінше, «сөздердің сәйкесті төрт қабаты ерекше орын
алады», олар: салтанатты мәнге ие сөздер, бейтарап, тұрпайы (фамильярный)
және дөрекі (вульгарный) сөздер (мыс, лик-лицо, морда-рожа). Ол орыс
әдеби тілінің стилистикасын негізгі және ерекше бояуларға ие бірнеше
қосымшалардан тұратын шоғырланған топ ретінде алып қарап, яғни, тілдің
синонимдік қатарын стилистикаға тірек етіп ала отырып, бірақ стилистиканы
тек синонимия құбылысымен шектемейді [34, 117-126 б.].
Жалпы, тілдің синонимикалық құралдары мен функционалды
стильдердің ара-қатынасы мәселесі - әлі толық зерттелмеген іргелі мәселе.
Функционалды стильдерде тілдің синонимикалық байлығы әртүрлі дәрежеде
пайдаланылады. Мысалы, көркем стильде синонимдер кең пайдаланылса,
ғылыми, ресми стильдерде керісінше аз жұмсалады, тіпті мүлде
қолданылмайды десе болады.
Тіл байлығының көрсеткіші болып табылатын синонимдерді жете
білудің мәні зор. Лексикалық синоним сөздерге бай адамның жазғаны да,
сөйлегені де ұдайы құлпырып, түрленіп тұрады. 
Тілде синонимдердің мол болуы сол тілдің сөздік құрамының бай әрі
дамыған тіл екенін аңғартады.
Синонимдер тікелей стильмен байланысты болып келеді. Тіл-тілде
салаланған, қалыптасқан, орналасқан бірнеше стильдік тармақ болады. Тілдің
даму барысында оның лексикасындағы көптеген сөздер сараланып белгілі бір
стильге телініп, әр топқа бөліне бастайды. Мұны белгілі бір синонимдік
қатардың ішіндегі сөздердің қолданылуынан да аңғаруға болады. Мысалы,
«Аспанды түнерген қара бұлт қаптаған, қара түнді өте-мөте меңіреу қылып
тұр» немесе «Көкке бой қанша созсаң жібермейді» деген сөйлемдердегі
аспан, көк деген синонимдік қатардың құрамындағы аспан сөзі, жер шары,
жер жүзі деген синонимдік қатардағы жер шары тіркесі көбінесе ғылыми
стильде қолданылады. 
Синонимдер қай стильде болса да бәрінде бірдей дәрежеде
қолданылмайды. Ауызекі тілде бір сөзді қайталай бермей, оған мағыналас,
мәндес синоним сөздерді қолдану да, ойды әсерлі, түсінікті жеткізудің
айғағы. Қашан да сөзді қарапайым қолдана отырып, тартымды да көркем
айта білген ғұламалардың шешендігін, сөйлеу мәнеріндегі қатаң сақталған
36

әуезділікті өзімізге өнеге тұтуымыз керек. Мысалы: «Жұрт, халайық, халық»
деген синоним сөздердің ішінен «халайық» сөзі, «барлық, күллі, баршасы,
барлығы» дегендерден «барлығы», «бет, жүз, рең, әлпет» дегендерден «бет
әлпеті» өте көбірек қолданылады.
Ауызекі стилін жандандыру үшін жазба әдебиеттегі сияқты әрбір
синонимдерді басқа да көркемдік тәсілдерді талғампаздықпен қолданса, ой
дәл, анық, әсерлі жеткізіледі.
Мысалы: Қайғы, уайым, қасірет, шер т.б. синонимдердің орнын
былайша алмастырып қолданса: «Солардың жетуін келтіріп, жазғытұрғы
аласапыранға ұрындырсақ, қолда барды тауысып, құралақан отырсақ,
Қарағанды қара қайғының астында қалады, мейрамдау түгілі кейде жақын
адамның да көңіліне қаяу салады. Оңашада үйде аналы-балалы екі адам
іштегі қайғы-шерін жаспен жібітті». (Ғ. Мүсірепов)
Әрине, ауызекі тіл жазба тілдегідей құрылымды, стилистикалық
заңдылықты қатаң сақтай бермейді. Десек те, тіл байлығын, халқымыздың
сөз асылдарын тиімді, өз орнымен пайдалана білсек, ана тіліміз де
жұтаңдамай, көркейе түседі.
Ресми-кеңсе, ғылыми стильде синонимдердің жеке бір сыңарлары
кейде ретіне қарай қолданылады. Ал екі, не үш синоним бірдей қатар
қолданылмайды. Бұлай тек публицистикалық және сөйлеу стилінде, көбінесе
көркем әдебиет стилінде жұмсалады. Мысалы, ағайын, қарындас сөздерінің
өзара синонимдік сипаты бар. Бірақ, соңғы сөз көбінесе көркем әдебиет
стилінде қолданылады, сөйлеу тілі стилінде өте сирек айтылады. Жалпы,
туыс ағайын мағынасындағы қарындас негізінен көркем әдебиет стилінде,
шешендік стилінде, ара-тұра сөйлеу стилінде қолданылады.
Серт, уәде, ант сөздері бір-біріне синонимдер. Жеке күйінде стиль
түрлерінің қай-қайсысында да қолданыла береді. Екеуі, не үшеуі қатар
көркем әдебиет стилінде, сондай-ақ публицистикалық стильде кездеседі.
Ара ағайынның сөзін айттың, қарындастың көз жасын айттың,
шырағым Абай, қарындасқа қайырымы бар бала деп естуші ем (М.Әуезов).
Қысылған халқың, қаумалаған қарындасың – бауырыңнан пана табар
бәйтерек болыңдар. Жем үшін осындайда қарындастың қанын ішкендіктен
қабан атанған. 
Кеңгірбайдың зиратына барып тұрып, серт, уәдені сонда шешеміз.
Бұнысы бір ант, серттей...Дәрмен өз ішінен бір ант-серт айтып
отырғандай болды. 
М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында осындай мәнмәтіндік
синонимдер жиі ұшырайды. Мысалы, дәлел-далбай, жайылыс-өріс, әлек-
алқын, кейіс-қияс, кек-қыжал, қатал –суық, қорлық-мазақ, үміт-қиял,
соқтығысып -қағысып, пысқырып – ысқырып, шүленсіп- мырзансып,
қайратты-сабырлы, қуатсыз-қорғансыз, туысқансыз-жақынсыз, жүдеу-
қайғылы, мұңды, ұяң-жұмсақ, сұлу- ажарлы және т.б. Сол сияқты жазушы
қолданысындағы әмір-бұйрық, жыныс-ұлыс, жаза-кесік, бұла-болпаш,
тыным-тыйым, шабуыл-шандуыл сияқты үстеме мағыналы синонимдер
публицистикалық стильде, сондай-ақ сөйлеу тілі стилінде сирек ұшырасады.
37

Синонимдер публицистикалық стильде белгілі бір ойды жан-жақты
түсіндіру, толықтыра түсу мақсатында қолданылады. Синонимдер саяси
әдебиеттерде де осындай қызмет атқарады.
Публицистикалық стильде кейде дублет сөздер де қолданылады. Бұл
кісінің өшпес ерлігі мен батырлығы, өжеттілігі мен табандылығы туралы
аңызға айналған әңгімелер мен республикамыздың түкпір-түкпіріне тарады
(Газеттен).

жүктеу/скачать 0.68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: