Синонимдердің мағыналық реңкі

Орыс тіл білімінде фразеологиялық синонимдердің мынадай төрт түрлі
белгісі:
1) семантикалық тұрғыдан өте жақын болғанмен, олардың арасында
мағыналық, қолданылу реңктері жағынан айырмашылығы;
2) нақты бір сөз табымен арақатынасты болатыны;
3) құрылымдық-грамматикалық белгілеріне қарай ұқсас та, әр түрлі де
болып келетіні;
4) бірдей немесе ұқсас лексикалық (және синтаксистік)
тіркесімділігімен ерекшеленетіні сараланған [29, 201 б.].
Біз фразеологиялық синонимдерді айқындауда, негізінде, осы
белгілерді ескеріп отырдық. Жалпы, қазақ тілінің тұрақты тіркестерге, оның
ішінде фразеологиялық синонимдерге де бай екені белгілі. Айта кетейік,
қазақ тіл білімінде синоним проблемасын ұзақ жылдар бойы және жан-жақты
зерттеген ғалым Ә.Болғанбаев: «Фразеологиялық синонимдер көркем образ
жасау үшін қолданылады. Бұлардың өзіне лайықты орын тепкен мекені –
көркем әдебиет. Сондықтан бұлар тілдегі кез келген стильде талғаусыз
қолданыла бермейді», - деп ой түйеді [30, 19 б.].
Біз зерттеу жұмысымызды академик І.Кеңесбаевтің «Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі» деп аталатын күрделі еңбегі бойынша жүргіздік.
Сөздіктен синонимдес 424 фразеологизм теріп алдық. Математикалық
статистика әдісімен есептегенде, бұлардың 210-ының компонентінде
соматизмдер бар, өзгелері антонимдес, көп мағыналы (полисемиялық)
фразеологизмдер болды.
«Жүрек» сөзінен жасалған соматизм компоненттерден «қорқу»
мағынасында қолданылатын синонимдес мынадай фразеологизмдерді
кездестірдік: жүрегі ұшты, жүрегі қозғалды, жүрегі қалтырады, жүрегі
суылдады, жүрегі дір ете түсті, жүрегі зу ете қалды, жүрегі қорықты,
жүрегі тас төбесіне шықты, жүрегі солқ етті, жүрегі қалмады, жүрегі
мұздап сала берді, жүрегі суып қоя берді.
Ал осы сөзден жасалған жүрегі аттай дүрсілдеді, жүрегі тайдай
тулады, жүрегі аузына тығылды, жүрегі жарылып кете жаздады, жүрегі
алып ұшты, жүрегі лүп ете қалды (түсті)-лерді екі ұдай («қуану»,
«қорқу»); жүрегі дауаламады, жүрегі торықты, жүрегі сыздады, жүрегі
тоқтады, тағы басқаларды әр түрлі сезімге байланысты қолданылатын
фразеологизмдер деп қараймыз.
Сондай-ақ «ауыз» сөзінің доминанттығымен мылжың, езбе, бөспе
мағынасында жұмсалатын «аузына түскенін айтады; аузына не түссе, соны

жүктеу/скачать 0.68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: