ба//– па т. б.  Сөздің басқы, соңғы позицияларында бұл екі фонема көрші дыбыстардың  әсерінен бірімен-бірі алмасып отырады: Ақпа

6
көпполдұ (көп болды), қабы (қап-ы), қабады (қап-ады), көбжасар (көпжасар), 
көбеді (көп еді) т.б. Мұның ‰стіне п кейде у-ға айналып кетеді: тауып (тап-ып), 
жауып (жап-ып), теуіп (теп-іп), сеуіп (сеп-іп). 
Бас оқулықтың авторы І. Кеңесбаевтың айтуынша, дауыстылар аралығында 
келген б дыбысы: а) б мен в-ның аралығынан айтылады”; ә) “ауызекі тілде сол 
дыбысқа таяу айтылады”; б) “в-ға әнтек бейімдеу айтылады”
1
. 
Бұл пікір өз қолдаушылары мен дамытушыларын тапты. М. Д‰йсебаева: “қазақ, 
тіліндегі қос ерінді (билабиаль) б дыбысы екі дауысты дыбыстың арасында, сонор 
дыбыс пен дауысты дыбыстың арасында, ұяң з дыбысы мен дауысты дыбыстың 
арасында в дыбысына жуық айтылады. Мысалы: Бурабай, әрбір, Ақтөбе, қабақ, 
әдеби, жазба, жабу, табу, сабақ сөздері Бұуравай, әрвір, Ақтөве, қавақ, әдеви, 
жазва, жавұу, тавұу, савау т‰рінде айтылып тұр”, – дейді. “Жуық айтылады” 
дегенді де қойып “айтылып тұр”, – дейді, яғни қазақ тіліне тән дыбыс дегенге 
мегзейді: “Қазақ тіліндегі сұраулық шылау ба, бе ва, ве болып айтылады. Мысалы: 
Айтасыз ба? – Айтасыз ва? Білесіз бе? – Білесіз ве”
2
. 
“Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігін” (1977) жазған Қ. Неталиева б дыбысының 
б мен в-ның орталығында жұмсалатынын көрсететін белгі (V) пайдаланады. 
“Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық, сөздігін” құрастырған (1981) М. 
Д‰йсебаева өзі айтатын позицияларда б в дыбысына өте жақын айтылады. Біз бұл 
ерекшелікті оқушыларға т‰сінікті болу ‰шін сөздікте (в) т‰рінде бердік. Мысалы: 
абайла – а(в)айла, сабақ – са (в) ақ), Жаз бойы – жаз (в)ойу”, – дейді. А. Айғабылов 
в-ның өрісін ұзарта т‰седі. Оның т‰сінігінше, дыбдыр, сыбдыр, к‰бжіңде, абзал 
сөздері “тек дывдыр, к‰вжіңде, авзал т‰рінде ғана айтылады, “сондай-ақ “алып 
жібер, сатып же, доп жоқ, тіркестері айтылуда алыв жібер, сатыв же, дов жоқ 
болып айтылады” (32-бет). Бұл аз болса, “Қыбырай сөзі қыврай – қыврай, абырой 
сөзі а-брой – ав-рой болып екі т‰рлі айтылады”, сондай-ақ, “Абылай – Авлай, 
Ыбырай – Ыврай” болып кетеді
1
. 
М. Серғалиев: “Қазақ тілінің табиғатын толық игергісі келген адамның сөйлеу 
тіліндегі б дыбысының әр алуан дыбысталуын білгені жөн. Сөз ішінде немесе сөз 
аралығында а, ә, е, о, ө, ұ, ы, і дыбыстарынан кейін екі дауыстының аралығында, 
сондай-ақ, з, й, л, р, у дауыссыздарынан кейін келсе және д, з, ж дауыссыздарының 
алдында тұрса, в дыбысына жуық айтылады: жав-жаңа (жазылуда жап-жаңа), бір 
вет (жазуда бір бет), бөкевай (жазылуда бөкебай), кевенек (жазылуда кебенек), 
саявыр (жазылуда саябыр), т‰вегейлі (жазылуда т‰бегейлі) т. с. с.” – деп алады да, 
өзі айтқан позицияларда б-ны в-мен алмастырып жазады, яғни “в дыбысына жуық 
айтылады” болмай, біржола в-ға айналған
2
. 
Сөйтіп баста в-ға “әнтек бейімдеу”, “таяу”, “аралығынан” айтылады деп 
басталған б бірсыпыра позицияда біржола в-ға өтіп (айналып) тынды. Мұның өзі 
орыс тіліне орамды жастардың айту нормасына ықпал етпеуі м‰мкін емес. 
Латын графикасына негізделген қазақ әліппесіне 1938 жылдың басында тыңнан 
х, ф, в таңбалары енгізілді. Бұған, әрине, “топан суындай қаптап, басып бара 
жатқан” (X. Досмұхамедұлы) орыс сөздері т‰рткі болғанын айтпаса да т‰сінікті. 
1941 жылы М. Балақаевтың ‰лкендер мектебіне арналған “Қазақ тілінің 
грамматикасы” өңделіп 3-рет басылды. Қаулымен енген аталған ‰ш әріп (в, ф, х) 
1
1 ²àçiðãi ºàçຠòiëi. 1954. 124, 132, 173-áá. 
2
ľéñåáàåâà Ì. ²àçຠ¸äåáè òiëi îðôîýïèÿñûíû» êåéáið ì¸ñåëåëåði. Àëìàòû, 1973, 49-á. 
1
Àé¹àáûëîâ À, ²àçຠòië ìîðôîíîëîãèÿñû. 35, 5-á. 
2
Ñåð¹àëèåâ Ì. ²àçຠòiëiíi» ºûñºàøà îðôîýïèÿëûº ñ¼çäiãi. Àëìàòû, 1996, 12-á. 

7
дауыссыздардың қатарынан орын алды (20-бет). 
Т. Қордабаев “Қазақ тіл білімінің қалыптасу даму, жолдары” (1987) деп 
аталатын еңбегінде аталған әріптердің қазақ тілінің дыбыстық ж‰йесіне сыналып 
ену жолын қадағалайды. Ол 1944 жылы педучилищеге арналған “Қазақ тілі 
грамматикасы” оқулығының авторлары Н. Сауранбаев пен Р. Бегалиевтің “қазақ 
сөздерінде қолданылмайтын ф, в, х дыбыстарын қазақ фонемалары тобына 
қосуларына... қосылуға болмайды”, – десе, “Аталған оқулығының т‰зетіліп, тек өз 
атымен ғана 1953 жылы шыққан басылымында Н. Сауранбаев жоғарыда 
көрсетілген ф, х, в, һ дыбыстарын қазақ фонемалары құрамынан шығарып” 
тастағанын айтады (42-бет). 
Сондай-ақ Т. Қордабаев 1954 жылы жарық көрген “Қазіргі қазақ тілінде” 
фонетиканың баяндалуына тоқталады: “Бұл арада к‰мәнді нәрсе – қазақ тілі ‰шін 
фонема бола алмайтын в, ф, х, ч дыбыстарын қазақ тілінде бар дыбыстар деуі” (43-
бет), – деп, құптамайтынын тағы да ескертеді. 
Осындай сынның боларын білгендей, фонетиканың авторы І. Кеңесбаев та “В, 

жүктеу/скачать 307.67 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: