Көптік, септік жалғаулар

алдвь

Көптік жалғау

Қазақ тілінде көптік ұғымды білдіретін үш түрлі морфологиялық форма бар

Олардың бірі – -ыз/-із, -з,

екіншісі – -қ/-к,

үшіншісі – -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер формасы

Көптік жалғаулары, негізінен, екі семантикалық-грамматикалық мағынада жұмсалған:

1) белгілі бір заттың, нәрсенің дербес-дербес санап көрсетуге болатын бөлшектерден тұратындығын көрсетеді. Мысалы, ағачлар (ағаштар), бизлер (біздер), тағлар (таулар) т.б.
2) белгілі бір адамдардың тобын, жиынтығын білдіреді. Мысалы, кішілер (кісілер), азамлар (адамдар), білмезлер (сауатсыздар) т.б. Егер сөйлемде бастауышқа көптік жалғауы жалғанса, баяндауышқа да көптік жалғауы жалғанып, бірбірімен қиысады. Мысалы, анлар сордулар (олар сұрады), билге тетик кишилер меним сөзим ешитиңлер (білікті, есті кісілер, менің сөзімді тыңдаңдар) т.б.

Түркологтардың қазіргі буыны *-з, *-к, *-қ, *-л, *-м, *-н, *-р, *-с, *-ч, *-ш, *-т, *-қ+*-н, *-қ+*-л, *-ғ+*-т, *-ғ+*-р, *-л+*-қ, *-лар форманттарын тұтасынан жинақтау мағынасын білдіретін көрсеткіштер деп таниды

«Ортақтық», «жинақтау», «мол болушылық» ұғымдары көптік ұғымынан шығады. Қарын+д+ас, жол+д+ас сөздері арқылы берілетін ортақтастық мән көне *ас көптік формасы негізінде беріліп тұр деп есептейміз.

Орхон-енисей, орта ғасыр ескерткіштері тілінде кездесетін тарқа+т (атақ, жекешесі – тарқа+н), теги+т (атақ, жекешесі – теги+н) сөздері құрамындағы т, теле+ут, турк+ут этнонимдері құрамындағы -ут көптік мағына береді.

Түркологияда осы кезге дейін л-ден басталатын көптік жалғауы -лар/-лер түпкітек

(архетип) саналып келді. Шындығында, бұл форма - түпкітек емес, позициялықкомбинаторлық өзгерістердің әсерінен пайда болған вариант қана. Тіліміздегі л, м, н сонорлары – сөз басындағы кез келген дыбысты ығыстырып шығарып, соның орнына өздері тұрып алатын қабілеті бар ерекше фонемалар.

жүктеу/скачать 60.48 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: