1.2 Жеке табыс салығының дамуы
1991 жылы салық органына тәуелсіз мемлекеттік басқару органы статусын берілгеннен кейін, Қазақстанда салық жүйесінің салық жинақтарын жинау тәртібі, алымдар мен төлемдердің сәйкес бюджет деңгейлеріне түсуі туралы нақты қағидалары жүзеге асырылды. Салық төлеушілердің бюджет алдындағы құқықтары мен міндеттері анықталды. Салықтың жаңа түрлерін, ставкаларын, жеңілдіктерді енгізу механизмі заңдастырылды.
Қазақстан Республикасында 1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. 1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді.
Қазақстан Республикасында табыс салығына бағытталған заң ол 1991ж. 24 желтоқсанда қабылданған «Қазақ ССР азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын табыс салығы туралы» заң болды. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуында 1994ж. маңызды орынға ие болды. Дәл осы жылы салық жүйесін реформалауға нақты қадамдар жасалды. Өзгертулер 2 үлкен салыққа әсер етті:
Жеке тұлғалардың табысына;
Кәсіпорынның табысына.
Заңды тұлғалар бөлігінде өзгертулер келесі аспектілерге әсер етті: табыс салығының ставкасын дифференциялау тоқтатылды және 2 ставка бекітілді: заңды тұлғалардың барлығына 30% және банктер мен сақтандыру ұйымдарына 45%; жеңілдіктер ретке келтірілді. 1995ж. 24 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен қабылданған «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңына негізделіп заңды тұлғалардың табысына салынатын салық енгізілді. Нәтижесінде жылдық жиынтық табыс және шегерімдер категориялары жұмыс жасай бастады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының зандарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Салық жүйесі 5 рет күрделі өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының 17 түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті. 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Мұнда Қазақстан Республикасының қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық,13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Бұл кезеңде жеке табыс салығын төлеушілер болып Ұлттық банктен басқа барлық заңды тұлғалар, сонымен қатар резидент емес заңды тұлғалар да танылды. Салық обьектісі- жылдық жиынтық табыстан шегерімдерді алып тастағанда шығатын салық салынатын табыс. Шегерімге құжаттармен расталған табысты құрауға кеткен шығыстар жатады. Сонымен қатар шегерімдер кейбір шығындар белгіленген норматив шегінде шегерімге жатқызылады. Салық салынатын табысқа 30% мөлшерінде салық салынды [2].
Мұнда жеке табыс салығы 20% ставкамен алынады. Негізгі өндіріс құралдары жер учаскелері болып табылатын салық төлеушінің түзетулер жүргізілген және шеккен залалдары сомасына салық салынатын табысына 10 пайыздық ставка бойынша салық салынады. Төлем көзінде салық салынатын табыстарға төлем көзінен 10 пайыздық ставка бойынша салық салынуы тиіс. Ал Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге байланысты емес көздерден алатын резидент еместердің табыстарының төлем көзіне мынадай ставкалар бойынша салық салынуға тиіс: құн өсімінен түсетін табыстар, дивидендтер, сыйақылар, роялти - 15 процент; тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтандыру сыйлықақылары – 15 процент; тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтандыру сыйлықақылары – 5 процент; халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен табыстар – 5 процент; Салық кодексіне тиісті бабында белгіленген көптеген табыстарына – 15 процент; салық салудағы жеңілдігі бар мемлекетте тіркелген тұлғаның жұмыстарды орындаудың, қызметтер көрсетудің, тауарлар өткізудің нақты орындалған (көрсетілген, өткізілген) жеріне қарамастан, оларды орындаудан, көрсетуден, өткізуден түсетін табыстары – 20 процент ставкалары бойынша салық салынады. Резидент емес заңды тұлғаның Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемесі арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысына – 15 проценттік ставка бойынша салық салынады. Бұл ретте айта кететін басты жәйт, резидент емес заңды тұлға өзінің тұрақты мекемесі арқылы жүзеге асырған қызметіне орай тапқан табыстары бойынша бірінші кезекте салық салынатын табысынан 20 проценттік ставка мөлшерінде салық төлеуі мәжбүр. Ал 15 проценттік ставка есептелген жеке табыс салығының сомасы алып тасталған салық салынатын табыс таза табыс деп танылады. [2].
Достарыңызбен бөлісу: |